«Թատրոնը միայն ներկայացում չէ, նաև դպրոց ստեղծելն է»

ՌԵԺԻՍՈՐԻ ԺԱՄԱՆԱԿԸ
...Երբ մարում են դահլիճի լույսերը, բայց ներկայացումը դեռ չի սկսվել կամ արդեն ավարտվել է, բայց դահլիճի լույսերը դեռ չեն վառվել, կա անորսալի մի պահ թատրոնում` կարճ ու երկար, որ ինձ միշտ թվացել է ՌԵԺԻՍՈՐԻ ԺԱՄԱՆԱԿ-ը: Հարցազրույցի գնալիս անպայման ուզում էի այդ հարցը տալ` կա՞ նման զգացողություն, թե՞...
-Ըստ Ձեզ` ո՞վ եք Դուք:
-Գուցե դա մերձավորնե՞րս պետք է ասեն` կինս, ընկերներս կամ թատրոնի վերլուծաբաննե՞րը: Երբեմն փորձել եմ պարզել` ո՞վ եմ ես, ի՞նչ գործ ունեմ էս կյանքում, ինչո՞ւ եմ եկել, ո՞ւր եմ գնում: Եվ` ո՞ւր եմ գնալու:
-Հարցը թերևս մեր թվարկությունից առաջ է ձևակերպվել` ո՞վ ենք մենք, որտեղի՞ց ենք գալիս և ո՞ւր ենք գնում... Ամեն սերունդ ու ամեն մարդ իր պատասխանը պիտի ունենա երևի:
-Մարդու ուղեղում այդ վիճակը միշտ եղել է, երբեմն կարողացել է ձևակերպում տալ: Բայց հարցականը մնացել է: Ոչ մեկն այդ հարցի վերջնական լուծումը չի տվել: Առայսօր ես չգիտեմ` ո՞ւր ենք գնալու: «Որտեղի՞ց ենք գալիս»-ը ազգային պատկանելությունն է, կարելի է պատմաբաններին դիմել, արմատներին, կարելի է հասկանալ, բայց ընդհանրապես... Ինչ-որ պատասխան կա` հորիցս-մորիցս, դա էլ է փաստ, բայց... Երևի` անէությունից անէություն: ՈՒ` մեջտեղում մնում է կյանքը, ու` ինքդ պիտի պարզես` ինչո՞ւ ես դու այս կյանքում, ո՞վ ես դու այստեղ: Տխուր է-տխուր չէ, 40 տարի այս թատրոնում եմ: ՈՒ` նաև արդեն երբեմն առ երբեմն կարելի է հետ նայել, չնայած առաջ գնալ է պետք:
-Հետ նայելիս առաջին զգացողությունը ո՞րն է:
-Ցավոք, շատ քիչ ժամանակ տրվեց թատրոնից դուրս կյանքին: Չեմ զղջում, բայց այդպես է: Շատ քիչ ժամանակ: Երբեմն ինձ թվում է, որ բեմի «սև տուփն» անհագ վիշապ է, ինչքան տաս` այնքան ուզելու է ու տանելու է: Աստված տալիս է քեզ այս կյանքում քո բաժին բեռը, պետք է պատվով կրես:
-40 տարի թատրոնում ու 25 տարի էլ թատրոնի ղեկավար. Ձեզ համար, Ձեր ներսում սահմանե՞լ եք` թատրոնն ի՞նչ է, ինչի՞ համար է:
-Աստված բոլորիս տվել է կասկածելու հնարավորություն: Եվ Աստված ներողամիտ է` նույնիսկ երբ իրեն ես կասկածում... Ինձ համար հիմա գոնե հստակ է` ռեժիսուրան սկսվում է, բայց չի ավարտվում, քո կյանքով էլ չի ավարտվում: Նույնը` թատրոնը, սկսվում է, բայց չի ավարտվում: Ավարտուն ներկայացում, ավարտուն դեմք թատրոնում` այո, բայց եթե թատրոնն ավարտվեց, ուրեմն դու չկաս թատրոնում: Թատրոնը հնարավորություն է` ստեղծելու իսկապես լուրջ արվեստ, բարձրակարգ: Ոչ մենակ, քո ընկերների հետ: Միասին դուք թիմ եք: Այս բառը հիմա շատ է չարչրկվում, բայց այդպես է: Թատրոնը թիմային աշխատանք է, և բարդությունը դա է, ես չեմ կարող թատրոնում մենակատար լինել, դիրիժոր` այո: Մենակատարներ կան դերասանների մեջ: Թատրոնն առաջին հերթին նաև ինքնարտահայտման վայր է, քո և քո ընկերների...
-Ի՞նչ է դա նշանակում:
-Բացատրել դժվար է, պետք է ժամանակ ունենաս նաև քո արածը վերածելու գրավոր նյութի, որը նաև գրավոր խոսքով մարդկանց ասի` այստեղ դպրոց կա: Թատրոնը միայն ներկայացում չէ, նաև դպրոց ստեղծելն է: 150 մարդ է աշխատում թատրոնում, և դպրոցը չի ստեղծվում միայն դերասանական կազմի հետ, բեմում` հանդիսատեսի 2-3 ժամվա դիտածը չէ դպրոցը միայն: Եթե չեղավ միաբանություն, հավատք իրենց արածի նկատմամբ, շատ բան չի ստացվի: Իսկ այդ հավատքն ու միաբանությունն առաջին հերթին կախված են ղեկավարի անձնական օրինակից: Սա շատ կարևոր է գոնե թատրոնում, համոզված եմ` ուրիշ տեղերում էլ: Պիտի կարողանաս հետաքրքիր գաղափար դնել ներկայացման մեջ: Ասում են` գաղափարները միշտ կրկնվում են: Գուցե: Բայց նրանց պիտի անընդհատ ճիշտ ձևի մեջ դնես: Ներկայացման մեջ նոր, թարմ ձևի մեջ նույնիսկ հին գաղափարը հետաքրքիր է: Թատրոնում անհատականություններ են: Նրանց ստիպել, խաբել, համոզել հնարավոր չէ: Պետք է երևակայությունը գրգռել, ստեղծագործական ճիշտ գործընթացում ոգևորել: Նրանք պիտի տեսնեն, որ քեզ հետ առաջ գնալը բերելու է լավ արդյունքի: Նոր արդյունքի: Թարմ արդյունքի:
-Կա թատրոն, կա հանդիսատես: Ներկայացման ժամանակ նրանք հանդիպում են: Բայց միշտ չէ, որ հանդիպումը կայանում է: Ընդունեք` միշտ չէ, որ դերասանը գտնում է իր հանդիսատեսին, միշտ չէ, որ հանդիսատեսը գտնում է այն, ինչի համար եկել է թատրոն: Այսօր թատրոնը, ելնելով նաև կյանքի պայմաններից, ի՞նչ պիտի ասի իր հանդիսատեսին: Համաձայն եմ` թատրոնը պիտի տա գաղափար, թատրոնը պիտի տա իդեալ, թատրոնը պիտի ճանապարհ ցույց տա, թե՞ թատրոնը պիտի լինի զվարճանք, ինչպես եղել է կեսարների ժամանակ, գուցե կա երրո՞րդ տարբերակը, ինչ-որ համադրում-զուգադրում...
-Մեր թատրոնում արդեն աֆորիզմ դարձած, հնուց ասված խոսք կա, այնքան հնուց, որ նույնիսկ հեղինակին ստույգ չենք հիշում` «Նա գնում էր հանդիսատեսի հետ համաքայլ, հետո հանդիսատեսը գնում էր մենակ` իր հետևից թողնելով արյան հետքեր»... Սա, իհարկե, կատակ է, բայց լուրջ կատակ... Խաղացանկային թատրոնը թույլ է տալիս ճիշտ համադրել ժանրերը, տարբեր խավերի հանդիսատեսի հետաքրքրությունները: Կա մի բարձր խավ, որի ճաշակն անպայման պիտի գերազանցես, եթե հանդիսատեսը չտեսավ, որ քո հետևից պիտի գա, ենթագիտակցորեն, դու հետաքրքիր չես: Նույնիսկ զվարճանքի դեպքում պիտի լինի թարմ, ճաշակով, բարձրորակ զվարճանք: Ես իբրև հանդիսատես սիրում եմ զվարճանքը: Ես տեսել եմ արտասահմանում բարձրորակ կրկես ու ցնցվել եմ` «Ցիրկուս դե սոլեյը»` աշխարհում շատ հայտնի արտադրանք տվող կազմակերպություն: Մեր խաղացանկում 20 ներկայացում կա, որը թույլ է տալիս ժանրային իմաստով ճիշտ հաշվեկշիռ ունենալ: Չես կարող անընդհատ միայն Շեքսպիր մատուցել: Մենք ունենք նաև կատակերգություններ, դրամաներ, նոր դրամա: Մեր պրոբլեմը հայկական դրամատուրգիան է: Այս թատրոնի ցանկություններին, նախասիրություններին համապատասխանող գաղափարներ և ձև կրող դրամատուրգիա շատ քիչ ունենք: Բազմազան չէ մեր դրամատուրգիան, շատ չեն նաև դրամատուրգները:
-Հայ գրողների համար դժվա՞ր է թատրոնի լեզվով ինքնարտահայտվելը:
-Գուցե գալիս է մեր պատմական իրավիճակներից, մեր քանակից: Ես ուզում եմ, որ թատրոնը Հայաստանում բազմատեսակ լինի, դա նաև մրցակցություն կբերի: Ամեն մեկն իր դեմքը կգտնի: Իր ասելիքների շրջանակը, գոնե մի 3-4 տարվա համար: Գուցե մեզ համար հիմա Հին Հռոմի ֆրազները մի քիչ կոպիտ են հնչում, բայց դրանց մեջ ճշմարտություն կա: Հռոմեական իրավակարգն էլ առայսօր չի գերազանցվել, քաղաքականությունն էլ` ժողովրդին ի՞նչ է պետք. հաց ու զվարճանք: Պատահաբար չի ասված: Տարվա մեջ թատրոնում մի 100 պիես կարդացվում է, մեզ համար արժեքավորները ներկայացնում ենք գեղարվեստական խորհրդին, որ 40 տարի գործում է թատրոնում:
-Ովքե՞ր են գեղարվեստական խորհրդի անդամները:
-Հիմնականում թատրոնի հիմնադիրները, մեր փայլուն դերասանները, որ պիես ընտրելիս նաև իրենց են տեսնում ներկայացման մեջ` ինչ պիտի անեն, ինչ որակի պիտի լինեն: Թատրոնը փորձում է իր ներսից ծնել նաև բեմադրիչներ, փորձում է դրսի թատրոններից չկտրվել` հրավիրելով այլ բեմադրիչների: Դա պիտի հետաքրքիր լինի, քայլ առաջ լինի և թարմ շունչ բերի թատրոնին:
-Թատրոնը չի՞ մտածում իր ստուդիան ունենալ և իր դերասաններին ձևավորել իր ավանդույթներով ու իր պահանջներով:
-Թատրոնը մտածում է իր ստուդիան ունենալ, բայց առայժմ ստուդիական վիճակը մեր ներսում է` երիտասարդ սերնդի համար, որը գալիս է թատրոն: Նրանց հետ լուրջ աշխատանք է տարվում: Որպես ստուդիա` չեմ կարծում, որ մարդ հավաքենք: Պիտի գա օրը, երբ մեր քաղաքի և երկրի բնակիչները նաև ուզենան, որ իրենց զավակը թատրոն մտնի, դա առաջվա պես պիտի դառնա պատվաբեր, այսօրվա իմաստով էլ` շահութաբեր: 18-20 տարեկան գալիս են թատրոն, 23-24-ում սիրահարվել-ընտանիք կազմել են ուզում, 30-35000 դրամով դա հնարավոր չէ:
-Ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի պայմաններում մտավախություն չունե՞ք, որ հացի խնդիրը մարդկանց կհեռացնի մշակույթից ու մասնավորապես` թատրոնից: Դրամատիկական թատրոնն այդ ազդեցությունը դեռ չի՞ զգացել, և ի՞նչ է պետք անել, որ հանդիսատեսը ֆինանսական պատճառներով չկորցնի իր թատրոնը:
-Առայժմ չենք զգում, բայց ենթադրում եմ, որ կզգանք տարեկեսից: Այս իմաստով էլի պետությունը պիտի իր վճռական դերն ունենա:
-Հակաճգնաժամային քայլերի տեսակետից ի՞նչ պիտի անի պետությունը, օրինակ, թատրոնների համար:
- Եթե թատրոնը պետական է, պետք է պետական խողովակներով դրամական ներարկումներ լինեն` ներկայացումներ ստեղծելու, շենքի պահպանության, նորմալ կենսագործունեության համար: Նախ և առաջ` ֆինանսավորում է պետք, աշխատավարձերի վերանայում, ապա` ներկայացումների ֆինանսավորում: Դա թանկ գործ է, բայց անհրաժեշտ: Մեր թատրոնը հնարավորինս տնտեսումով է նոր ներկայացումներ բեմադրում: Առայսօր մենք ունեցել ենք պետության, կառավարության, քաղաքապետարանի աջակցությունը: Վարչապետ Անդրանիկ Մարգարյանը 7-8 ներկայացում է ֆինանսավորել, նաև` թատրոնի մասին գրքերի տպագրությունը: ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը դեռ վարչապետության ժամանակ լուրջ ֆինանսական աջակցություն ցուցաբերեց թատրոնին, որն առայսօր օգնում է ներկայացումներ ստեղծել: Վերջին 6 տարում քաղաքապետ Երվանդ Զախարյանն էլ բարդ ֆինանսատնտեսական հարցերում օգնել է: Համոզված եմ, որ նոր քաղաքապետն էլ` Գագիկ Բեգլարյանն էլ կանի. դեռ թաղապետ եղած ժամանակ ինչ հարցով դիմել ենք, արագ կարգավորել է: Տարին այնքան բարդ էր պարոն վարչապետի համար, որ առայժմ չենք հանդիպել, բայց կարծում եմ, որ Տիգրան Սարգսյանն էլ որոշակի վերաբերմունք ցույց կտա թատրոնի նկատմամբ: Մշակույթի նախարար Հասմիկ Պողոսյանն էլ հաճախ շատ օգտակար է լինում թատրոնին և հյուրախաղերի, և նոր ներկայացումներ բեմադրելու առումով։
-Դրամատիկում տոմսերը չե՞ն թանկանա:
-Առայժմ ոչ: 1500-2000 դրամանոց տոմսը նախատեսված է ոչ հարուստ-ոչ աղքատ բնակչության համար` միջին խավի: Եթե գները բարձրացվեն, հազիվ թե միջին խավը տոմս գնի: Թեպետ բնակչության քանակի հաշվարկը` քաղաքում միլիոնից ավելի, հանրապետությունում` 3 միլիոն, ցույց է տալիս, որ հանդիսատեսի պակաս չենք ունենա, գալիս են նաև Երևանին մոտիկ մարզերից:
-Թատրոնը չի՞ ծրագրում հյուրախաղեր մոտ ու հեռու մարզերում:
-Մինչև 90-ականները դրամատիկը տարիներ շարունակ ամառները` հունիսի վերջից օգոստոս, անցկացրել է Հայաստանի շրջաններում` մեծ քաղաքներում ու նույնիսկ փոքր` հանդես գալով համերգային ծրագրերով: Հյուրախաղերի ժամանակ նախկինում փոխհատուցվում էր նաև մայրաքաղաքի ներկայացման վճարը, և թատրոնն իսկապես շահում էր: Այսօր գրեթե անհնար է մի քանի ներկայացումներով, տևական ժամանակով մարզեր գնալ: Նախ` տեղերում չկան բավարար բեմական պայմաններ. նախկին մշակույթի տներից բան չի մնացել: Հետո կա ֆինանսական խնդիր. նույնիսկ Գյումրիում ու Վանաձորում բնակչությունն այնքան վճարունակ չէ, որ տոմս գնի: Թատրոն տեղափոխելն էլ բավականին թանկ է` տրանսպորտ, օրապահիկ, հյուրանոց... Եթե շահույթ էլ չակնկալես, գոնե զրոյական վիճակ պիտի ունենաս: Ես համոզված եմ, որ առիթից առիթ և՛ նախարարությունը, և՛ քաղաքապետարանը կօգնեն մեկ ներկայացում ցուցադրել, բայց մեծ հյուրախաղերը` 5-6 ներկայացումով, երկար ժամանակով, անիրական են:
-Իսկ մշակութային քաղաքականությունը մարզերո՞ւմ, «Գյումրին` մշակութային մայրաքաղաք» կարգախո՞սը...
-Անցյալ տարի երիտասարդ ռեժիսորների փառատոնի շրջանակներում մենք մի ներկայացում ունեցանք Գյումրիում: Մենք պատրաստ ենք ներկայացումներ խաղալ, եթե լինեն պայմաններ` խոսքը պրոֆեսիոնալ վիճակի մասին է. տոմսեր վաճառվեն, ապահովվեն դերասանների հյուրանոցային պայմանները, օրապահիկը, հավելյալ վճարը, բեմական հնարավորությունները:
Անահիտ ԱԴԱՄՅԱՆ
Հ. Գ. -Խոսակցությունը Արմեն Խանդիկյանի հետ, իհարկե, այսքանով չավարտվեց. ռեժիսորի ժամանակը ներառում է նաև իր հանդիսատեսի ժամանակը, ուրեմն` նաև հացիվ ու բանիվ խնդիրները: Շարունակությունը` «Իրավունքը de facto»-ի մարտի 20-ի համարում:

Մեկնաբանություններ